Thông tin

Tưởng chừng kỳ lạ giao phó cho cái đẹp việc cứu độ thế giới, trong khi chúng ta đương phải cứu bản thân nó khỏi những thử nghiệm sáng tác và phê bình đang cố tình thay thế cái tuyệt đẹp của lý tưởng bằng cái dị quái trong hiện thực. Nhưng nếu không bối rối bởi những biểu hiện thô bạo và đôi khi lố bịch hết mức của chủ nghĩa duy thực mỹ học mới nhất (và cả chủ nghĩa duy lợi), mà đi sâu vào ý nghĩa cơ bản của những đòi hỏi của nó, thì ở chính những đòi hỏi ấy ta sẽ tìm thấy một sự thừa nhận ý nghĩa thế giới của cái đẹp. Những người tưởng chừng truy kích cái đẹp hóa ra lại quy cho nó nhiệm vụ cứu độ thế giới. Nghệ thuật thuần túy, hay là nghệ thuật vị nghệ thuật, bị bác bỏ như là một trò chơi rỗng tuếch, cái đẹp lý tưởng bị coi khinh như là một sự tô điểm tùy tiện và cũng rỗng tuếch cho thực tại. Có nghĩa là người ta đòi nghệ thuật chân chính phải trở thành một công việc quan trọng, người ta thừa nhận ở cái đẹp chân chính năng lực tác động sâu sắc và mạnh mẽ tới thế giới thực tại. Giải phóng những yêu cầu của các nhà mỹ học mới (các nhà duy thực chủ nghĩa và duy lợi chủ nghĩa) khỏi những mâu thuẫn logic mà họ thường vướng phải, và quy những yêu cầu ấy về một, chúng ta sẽ có một định thức sau đây: Cái đẹp thẩm mỹ phải đưa đến việc làm cho hiện thực trở nên tốt hơn trong thực tế. Một yêu cầu hoàn toàn chính đáng; và nói chung cả nghệ thuật duy lý tưởng cũng chưa bao giờ chối từ nó, các nhà mỹ học thời xưa cũng thừa nhận nó. Ví dụ, bi kịch cổ đại, theo sự giải thích của Aristote (trong Thi pháp học của ông) phải thực sự làm cho tâm hồn con người trở nên tốt đẹp hơn thông qua thanh tẩy (catharsis). Tương tự như thế, Platon (trong Nhà nước) quy cho một số loại hình âm nhạc và thơ trữ tình tác dụng củng cố tinh thần dũng cảm, tức là tác dụng thực tế. Mặt khác, nghệ thuật điêu khắc, ngoài ảnh hưởng thẩm mỹ đối với tâm hồn, còn cho thấy một kiểu tác động dẫu rất không đáng kể, bề ngoài và cục bộ, nhưng vẫn là thực tế, trực tiếp và trường cửu đối với giới tự nhiên vật chất bên ngoài - tức là đối với chất liệu, mà từ đó nó sáng tạo những tác phẩm của mình. Một pho tượng đẹp, so với khúc cẩm thạch đơn thuần, rõ ràng là một vật thể thực sự mới, mà lại tốt hơn, hoàn hảo hơn (theo nghĩa khách quan), bởi vì phức tạp hơn và được cá thể hóa. Nếu trong trường hợp này tác động làm cho tốt hơn của nghệ thuật đối với đối tượng vật chất chỉ mang tính bề ngoài thuần túy, không hề làm thay đổi những thuộc tính cơ bản của bản thân vật thể, thì tuy vậy, vẫn không có một cơ sở nào để khẳng định rằng cái phương cách tác động bên ngoài như vậy phải nhất thiết là của nghệ thuật nói chung, mãi mãi và ở mọi loại hình của nó. Trái lại, chúng ta hoàn toàn có quyền nghĩ rằng tác động của nghệ thuật cả đối với bản chất của sự vật lẫn tâm hồn con người có thể có nhiều cấp bậc khác nhau, có thể là sâu sắc và mạnh mẽ ở mức ít hay nhiều. Song trong mọi trường hợp, dù tác động hai mặt của người nghệ sĩ có yếu đến đâu đi nữa, thì anh ta vẫn cứ sản xuất ra những vật thể mới và những trạng thái mới, một thực tại thẩm mỹ mới, mà giả sử không có anh ta thì sẽ hoàn toàn không tồn tại. Cái thực tại thẩm mỹ ấy hay là cái đẹp được hiện thực hóa ấy chỉ là một bộ phận rất không đáng kể và không có sức mạnh của toàn bộ hiện thực còn xa mới tuyệt mỹ của chúng ta. Những đối thủ của nghệ thuật thuần túy nổi dậy chính để chống lại tính bất túc hời hợt ấy của cái đẹp nghệ thuật. Họ bác bỏ nó, không phải bởi vì nó cao thượng quá, mà bởi vì nó thiếu tính hiện thực, tức là nó không thể chiếm lĩnh toàn bộ thực tại của chúng ta, không thể cải hóa nó, làm cho nó trở nên tuyệt đẹp toàn bộ và toàn vẹn. Có thể họ không ý thức rõ điều đó, nhưng họ đòi hỏi ở nghệ thuật nhiều hơn rất nhiều so với những gì mà nó từ trước đến nay vẫn cho và đương cho ta. Và họ đúng ở điểm này, bởi vì tính hạn chế của sáng tạo nghệ thuật hiện hữu, tính hư ảo ấy của cái đẹp lý tưởng chỉ thể hiện độ không hoàn hảo trong sự phát triển của nghệ thuật con người, chứ tuyệt không phát sinh từ chính bản chất của nó. Rõ ràng sẽ là sai lầm coi những phương cách và giới hạn hiện nay của tác động nghệ thuật là tột cùng và không thể khác được một cách vô điều kiện. Nghệ thuật cũng như mọi cái của con người, là hiện tượng biến đổi, và có thể trong tay chúng ta mới chỉ có những mầm mống rời rạc của một nền nghệ thuật thực thụ. Cứ cho là bản thân cái đẹp không thay đổi, thế nhưng khối lượng và sức mạnh của việc thực hiện nó, của việc biến nó thành hiện thực thẩm mỹ có nhiều cấp độ, và không có một sở cứ nào hết để cho tinh thần và tư tưởng ta dừng lại mãi mãi ở một bậc mà chúng ta mới kịp đạt được trong giây phút lịch sử này, mặc dù giây phút ấy đã kéo dài nhiều thiên niên kỷ.